Tập sách này là một phần những bài viết của tôi từ năm 2006
đến nay, đầu năm 2010. Xuất phát từ việc một lần tình cờ tôi đọc được bản ghi
chép của một bạn sinh viên nào đó đã ghi âm bài giảng về văn hóa khảo cổ của
tôi. Đọc lại tôi nhận thấy nếu trong giờ lên lớp mình cố gắng diễn đạt cho đơn
giản, dễ hiểu mà vẫn bảo đảm nội dung khoa học của vấn đề thì môn khảo cổ học sẽ
bớt khô khan, nhàm chán, thậm chí còn trở nên hấp dẫn vì những điều mới lạ của
nó, và nhờ đó, sinh viên tiếp thu hào hứng, kết quả giờ học tốt hơn.
Vậy là tôi nghĩ, tại sao mình không viết lại một số vấn đề
khảo cổ học như cách mình đã “nói” với sinh viên, để giới thiệu về những kiến
thức khảo cổ học cơ bản, cũng như về nghề nghiệp của mình với mọi người, một
cái nghề mà bạn bè vẫn đùa vui là “hổng giống ai!” Nơi trình diện những bài
viết này trước tiên là trên blog của tác giả với nickname “Hậu khảo cổ”, sau đó
là trên websitehttp://vanchuongviet.org rồi được một số website khác đăng lại.
Năm 2008 Nhà sách Đất Việt (thành phố Hồ Chí Minh) và Nhà xuất bản Thanh Niên
đã xuất bản tập ký và tạp bút mang tựa đề
“Đi và Tìm trong Đất”,một vài bài trong tập sách ấy được in lại trong
công trình này.
Từ các website và blog cá nhân trên các mạng xã hội, từ cuốn
sách nhỏ được xuất bản, tôi đã quen với nhiều người có cùng sở thích, cùng
chung sự quan tâm. Có người tôi quen biết ngoài đời nhưng cũng có nhiều người
chỉ là bạn bè trên thế giới ảo. Tuy nhiên chúng tôi đã thường xuyên trao đổi
với nhau về khảo cổ học, từ khảo cổ học đến những vấn đề lịch sử - văn hóa - xã
hội. Lê Thanh Hải là một trong số những người bạn đó. Là một nhà khoa học trẻ
hiện đang sống và làm việc trong một môi trường “đầy ắp” thông tin khoa học, từ
những phát hiện mới, nghiên cứu mới xuất hiện hàng ngày đến những công trình lý
thuyết mỗi khi ra đời tạo nên một bước tiến dài cho khoa học, Lê Thanh Hải đã
đọc tiếp cận những tạp bút, tản văn về một vùng đất, về con người đến những bài
bút ký hay nghiên cứu khảo cổ của tôi trong cách nhìn mới, cách nhìn của một
người được trang bị lý thuyết của nhiều ngành khoa học xã hội: triết học, nhân
học xã hội, sử học, xã hội học. Anh đã link những lý thuyết này với các bài
viết tản mạn, đơn lẻ và có phần đơn giản của tôi, để tìm ra “sợi dây” xuyên
suốt một cách vô thức trong tôi mà anh gọi đó là xu hướng “khảo cổ học bình
dân”, là một phần của “khảo cổ học cộng đồng” - hiện đang trở thành một hướng
phát triển mới của khảo cổ học trên thế giới: “khảo cổ học cộng đồng (community
archeology) là khái niệm chỉ cách thức để cộng đồng cùng tham gia làm khảo cổ
và thu lợi từ việc giữ gìn những giá trị khảo cổ. Đây là cách thức quan trọng
để nâng cao ý thức người dân trong bảo tồn di sản văn hóa”. Tuy nhiên, trước
khi tham gia, hay là cùng với việc tham gia làm khảo cổ (nói rộng hơn là tham
gia vào việc bảo tồn di sản văn hóa), cộng đồng cần được biết những kiến thức
khoa học cơ bản về nơi mình sống. Những trang viết bày tỏ cảm xúc, suy nghĩ hay
chia sẻ những thông tin khoa học từ hệ thống các bài nghiên cứu của tôi, theo
lý thuyết mới (trình bày trong phần 1 của tập sách) được coi là có tính chất
cung cấp sự hiểu biết như thế. Qua nhiều lần trao đổi qua email, thảo luận bằng
chat, Lê Thanh Hải và tôi quyết định cùng biên soạn tập sách này, với mong muốn
giới thiệu cho sinh viên các ngành khảo cổ, lịch sử, nhân học, văn hoá học và
những người quan tâm, một cách ứng dụng lý thuyết mới vào lĩnh vực cụ thể là “khảo cổ học Nam Bộ”. Cách ứng dụng này như
chiếc chìa khóa để mở một (trong nhiều) cánh cửa đi vào ngôi nhà “lịch sử - văn hóa Nam Bộ Việt Nam”. Chỉ là
chiếc chìa khóa của một cánh cửa nhỏ đi vào ngôi nhà lớn, vì vậy chắc chắn tập
sách chưa phải là cái nhìn đầy đủ, toàn diện, sẽ còn nhiều thiếu sót cũng như
có những điều chưa thật sự thỏa đáng, nhưng chúng tôi cho rằng, quan trọng là
hãy cố gắng bước đi, bởi vì chỉ trên đường đi mới có thể nhận biết mình đang ở
đâu trong thế giới “mạng” kiến thức khổng lồ chằng chịt và luôn luôn biến đổi từng
giờ. Các tác giả chân thành cám ơn sự phản hồi, góp ý, trao đổi của bạn đọc,
cũng như mong muốn có thêm nhiều công trình mới nghiên cứu lịch sử - văn hóa
Nam Bộ theo hướng tiếp cận này.